Giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài thương mại theo quy định của pháp luật Việt Nam ứng dụng trong giảng dạy học phần Luật thương mại

Th.S. Đỗ Huyền Trang – GV Trường Cao đẳng Thái Nguyên

          1. Đặt vấn đề

Những quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành đã góp phần giải quyết các tranh chấp trong quan hệ thương mại một cách nhanh chóng, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể. Cùng với sự phát triển của nền kinh tế và xu thế hội nhập quốc tế, tranh chấp thương mại ngày càng xảy ra nhiều hơn với tính chất và mức độ ngày càng phức tạp. Tuy nhiên hiện nay các vụ việc giải quyết tranh chấp bằng phương pháp trọng tài thương mại theo quy định của pháp luật Việt Nam chưa có nhiều nghiên cứu và luận giải mà chủ yếu là các bài viết so sánh giữa phương pháp tố tụng tòa án và tố tụng trọng tài. Bài viết dưới đây tác giả đưa ra một số quan điểm cá nhân trong quá trình tìm hiểu các quy định của pháp luật Việt Nam về “Giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài thương mại” để từ đó góp phần đưa phương pháp trọng tài thương mại trở thành một phương pháp được các bên tin tưởng lựa chọn trong quá trình giải quyết các tranh chấp kinh doanh thương mại.

          2. Nội dung nghiên cứu

          2.1. Khái niệm trọng tài thương mại

          Hiện nay, có khá nhiều khái niệm khác nhau về trọng tài, tuy nhiên khái niệm được quy định trong khoản 1 Điều 3 Luật Trọng tài thương mại năm 2010 được coi là khái niệm được thừa nhận rộng rãi tại Việt Nam, theo đó: "Trọng tài thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp do các bên thỏa thuận và được tiến hành theo quy định của Luật này". Các tranh chấp ở đây là tranh chấp giữa các bên phát sinh từ hoạt động thương mại; tranh chấp phát sinh giữa các bên trong đó có ít nhất một bên có hoạt động thương mại hoặc tranh chấp khác giữa các bên mà pháp luật quy định được giải quyết bằng Trọng tài.

          2.2. Các hình thức tổ chức trọng tài

          Hiện nay, có hai hình thức tổ chức trọng tài đó là: trọng tài vụ việc và trọng tài quy chế:

Trọng tài vụ việc (trọng tài ad - hoc): là hình thức trọng tài xuất hiện sớm nhất, được sử dụng rộng rãi ở các nước trên thế giới. Pháp luật về trọng tài của các nước trên thế giới đều ghi nhận sự tồn tại của hình thức trọng tài này. Trọng tài vụ việc chỉ được thành lập khi phát sinh tranh chấp và tự chấm dứt hoạt động (tự giải thể) khi giải quyết xong tranh chấp; trọng tài vụ việc không có trụ sở thường trực, không có bộ máy điều hành (vì chỉ được thành lập để giải quyết vụ tranh chấp theo sự thỏa thuận của các bên) và không có danh sách trọng tài viên riêng; trọng tài vụ việc chỉ được các bên thành lập khi phát sinh tranh chấp nên quy tắc tố tụng để giải quyết vụ tranh chấp phải được các bên thỏa thuận xây dựng.

Trọng tài quy chế: Là hình thức trọng tài do các trọng tài viên lập ra để giải quyết các tranh chấp thương mại. Trọng tài quy chế được tổ chức dưới dạng trung tâm trọng tài. Trung tâm trọng tài là tổ chức phi chính phủ, có tư cách pháp nhân, có con dấu và tài khoản riêng và có trụ sở giao dịch ổn định.

Trọng tài vụ việc và trọng tài quy chế là hai hình thức trọng tài được sử dụng phổ biến trên thế giới. Mỗi hình thức đều có những ưu điểm và hạn chế riêng bắt nguồn từ chính bản chất của nó. Tùy từng vụ việc cụ thể, các bên tranh chấp sẽ quyết định hình thức trọng tài nào là phù hợp hơn để giải quyết tranh chấp cho mình.

          2.3. Điều kiện giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại

Về nguyên tắc, tranh chấp được giải quyết bằng trọng tài nếu trước hoặc sau khi xảy ra tranh chấp các bên có thỏa thuận trọng tài. Tuy nhiên, không phải mọi tranh chấp có thỏa thuận trọng tài đều thuộc thẩm quyền giải quyết tranh chấp của trọng tài. Trọng tài chỉ có thẩm quyền giải quyết các tranh chấp phát sinh từ hoạt động thương mại. Nghĩa là, một tranh chấp sẽ thuộc thẩm quyền của trọng tài thương mại khi có đủ hai điều kiện:

- Giữa các bên tranh chấp phải có thỏa thuận trọng tài và thỏa thuận trọng tài có hiệu lực

Khoản 1 Điều 5 Luật trọng tài thương mại 2010 quy định: Tranh chấp được giải quyết bằng trọng tài nếu các bên có thỏa thuận trọng tài. Thỏa thuận trọng tài có thể lập trước hoặc sau khi xảy ra tranh chấp".

Thoả thuận trọng tài phải được xác lập dưới dạng văn bản. Ngoài hình thức thể hiện dưới dạng một điều khoản trong hợp đồng ra, một số hình thức thỏa thuận khác cũng được coi là xác lập dưới dạng văn bản như: telegram, fax, telex, thư điện tử; thỏa thuận thông qua trao đổi thông tin bằng văn bản giữa các bên; thỏa thuận được luật sư, công chứng viên ghi chép lại bằng văn bản theo yêu cầu, các văn bản thể hiện thỏa thuận trọng tài như hợp đồng, chứng từ, điều lệ công ty...; và một số hình thức thỏa thuận khác mà pháp luật cho phép.

- Tranh chấp được gửi đến trọng tài thương mại phải là tranh chấp phát sinh trong hoạt động thương mại

Tranh chấp có thể giải quyết bằng trọng tài là các tranh chấp giữa các bên phát sinh từ hoạt động thương mại, hoặc các tranh chấp giữa các bên trong đó ít nhất một bên hoạt động thương mại, hoặc tranh chấp khác giữa các bên mà pháp luật quy định được giải quyết bằng Trọng tài. Nếu các bên tranh chấp đã có thoả thuận trọng tài mà một bên khởi kiện tại Toà án thì Toà án phải từ chối giải quyết.

          Theo Luật Thương mại năm 2005 thì Hoạt động thương mại là là hoạt động nhằm mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hoá, cung ứng dịch vụ, đầu tư, xúc tiến thương mại và các hoạt động nhằm mục đích sinh lợi khác.

          Như vậy có thể thấy, sự thỏa thuận của các bên trong hoạt động thương mại là yếu tố được đặt lên hàng đầu trong quá trình giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại bằng trọng tài.

          2.4. Đánh giá những ưu điểm và hạn chế của pháp luật hiện hành khi áp dụng để giải quyết tranh chấp thương mại thông qua trọng tài thương mại

Những ưu điểm

Thứ nhất, các tranh chấp do tổ chức trọng tài thương mại giải quyết ngày càng rộng, bao gồm cả các tranh chấp có yếu tố nước ngoài. Với thủ tục giải quyết linh hoạt, chủ động, rút ngắn thời gian, tiết kiệm chi phí, kết quả hoạt động trọng tài thương mại bước đầu thể hiện đúng chủ trương xã hội hóa việc giải quyết tranh chấp thương mại và các lĩnh vực, tạo được uy tín cho cộng đồng doanh nghiệp, doanh nhân.

Thứ hai, trong quá trình hoạt động, một số tổ chức trọng tài thương mại đã quan tâm xây dựng mô hình hoạt động theo hướng chuyên nghiệp, hiện đại, phù hợp với năng lực, kinh nghiệm của từng tổ chức; xây dựng điều lệ, bản quy tắc tố tụng, các biểu mẫu văn bản, đào tạo kỹ năng nghiệp vụ, ...cho các trọng tài viên và thư ký bằng nhiều hình thức khác nhau; tạo điều kiện cho các thành viên tham dự tập huấn nghiệp vụ, kiến thức. Đặc biệt, khi lựa chọn trọng tài thương mại để giải quyết tranh chấp, các bên có quyền chỉ định trọng tài viên thành lập Hội đồng trọng tài giải quyết vụ việc giúp các bên lựa chọn được trọng tài viên giỏi, nhiều kinh nghiệm, am hiểu sâu sắc vấn đề đang tranh chấp để từ đó họ có thể giải quyết tranh chấp nhanh chóng, chính xác. Đồng thời, các trọng tài viên khi giải quyết tranh chấp nhân danh ý chí của các bên, không nhân danh quyền lực tự pháp của nhà nước, nên rất phù hợp để giải quyết các tranh chấp có yếu tố nước ngoài.

Bên cạnh đó, một trong những nguyên tắc xét xử của trọng tài không công khai, thực tế trong quá trình giải quyết tranh chấp, trọng tài tôn trọng tính bảo mật thông tin cho toàn bộ quá trình, các phiên họp trọng tài cũng được thực hiện không công khai. Ngày nay, tính bảo mật ngày càng được doanh nghiệp chú ý trong bối cảnh các vấn đề tài chính của doanh hiện nay rất nhạy cảm với các thông tin liên quan tới doanh nghiệp (đặc biệt là với các công ty đã niêm yết trên sàn giao dịch chứng khoán). Đây được coi là ưu điểm được các bên tranh chấp ưa chuộng nhất khi lựa chọn tố tụng trọng tài.

Một số hạn chế khi áp dụng pháp luật về giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài thương mại

Quá trình hoạt động trọng tài thương mại thời gian qua cho thấy vẫn còn một số hạn chế khi áp dụng áp dụng các quy định của Luật trọng tài thương mại khi giải quyết các tranh chấp thương mại, cụ thể như sau:

Thứ nhất, thực tiễn giải quyết tranh chấp ở nước ta bằng trọng tài, số vụ được giải quyết bằng hòa giải không phải là ít và việc hòa giải có ý nghĩa tích cực trong hoạt động thương mại. Tuy nhiên, pháp luật trọng tài nước ta quy định về vấn đề này còn quá sơ sài mà chủ yếu theo hướng khuyến kích hòa giải. Các trung tâm trọng tài hiện nay phần lớn chưa có Quy tắc hòa giải riêng, việc hòa giải chủ yếu dựa trên kinh nghiệm và khả năng của trọng tài viên, điều này làm giảm ý nghĩa của hòa giải và khiến cho nhiều cơ hội hòa giải bị bỏ lỡ.

Thứ hai, phần lớn các tranh chấp được giải quyết bằng phương pháp trọng tài ở Việt Nam tính đến thời điểm hiện tại chủ yếu có yếu tố nước ngoài. Nhưng thực tế, có một sự bất công giữa các phán quyết của trọng tài trong nước và trọng tài nước ngoài, đó là các phán quyết của trọng tài trong nước được thi hành ngay nhưng phán quyết của trọng tài nước ngoài phải thông qua thủ tục công nhận tại Tòa án thì cơ quan thi hành án mới tổ chức thi hành. Điều này dẫn tới một số vụ việc có yếu tố nước ngoài nếu như lựa chọn trọng tài viên nước ngoài giải quyết thì thời gian để kết thúc vụ việc kéo dài hơn rất nhiều so với các vụ việc sử dụng trọng tài trong nước. Từ đó cũng hạn chế sự hợp tác của các trọng tài viên nước ngoài có năng lực chuyên môn giỏi và muốn gắn bó lâu dài với thị trường Việt Nam.

Thứ ba, do không phải là cơ quan nhà nước nên hoạt động của Trọng tài thương mại không mang tính quyền lực, không có tính bắt buộc phải thực hiện đối với các bên tranh chấp, điều này gây không ít khó khăn cho Trọng tài viên khi giải quyết tranh chấp cũng như khó khăn cho các thương nhân khi yêu cầu việc công nhận và cho thi hành phán quyết của trọng tài. Hiện nay số lượng Trọng tài viên còn quá khiêm tốn, cơ sở vật chất trang bị đầu tư chưa tương xứng, kỹ năng giải quyết các tranh chấp chưa mang tính chuyên nghiệp.

          2.5. Một số kiến nghị, đề xuất

Từ những hạn chế, thiếu sót trên tác giả xin đưa ra một số đề xuất, kiến nghị dựa trên việc phân tích những bất cập, hạn chế của pháp luật trọng tài nhằm góp phần hoàn thiện nó.

          Một là, hoàn thiện các quy định của pháp luật về trọng tài thương mại

Pháp luật Việt Nam cần có những quy định cụ thể hơn về hòa giải trong tố tụng trọng tài. Trước hết, nên quy định hòa giải là một thủ tục bắt buộc trong tố tụng trọng tài. Trọng tài chỉ đem tranh chấp ra xét xử nếu các bên hòa giải không thành hoặc không hòa giải được. Quy định này sẽ làm tăng trách nhiệm của trọng tài viên trong việc cho các bên hòa giải với nhau. Nếu các bên hòa giải không thành hoặc không hòa giải được thì trọng tài vẫn có thể đưa tranh chấp ra giải quyết.

Các quy định của pháp luật về trọng tài thương mại hiện hành nên giải thích theo hướng mở rộng phạm vi thẩm quyền của trọng tài, tôn trọng tự do ý chí thỏa thuận giữa các bên tranh chấp. Theo quan điểm của tác giả, nên quy định thẩm quyền của trọng tài theo phương pháp loại trừ, mở rộng thẩm quyền của trọng tài ra cả một số tranh chấp liên quan đến quyền nhân thân, quan hệ hôn nhân và gia đình, thừa kế theo quy định của luật dân sự, điều này là hoàn toàn phù hợp trong điều kiện nước ta ngày càng hội nhập với thế giới thì không có lý do vì pháp luật của nước ta lại không phù hợp với luật chung của thế giới.

Cần hoàn thiện quy định về biện pháp khẩn cấp tạm thời đối với pháp luật trọng tài theo hướng việc ra quyết định áp dụng, thay đổi, bổ sung, hủy bỏ biện pháp khẩn cấp tạm thời tưong tự như các biện pháp thuộc thẩm quyền của Tòa án. Điều này sẽ góp phần nâng cao “giá trị quyền lực của trọng tài” hơn so với hiện nay, đặc biệt rất có ý nghĩa đối với các tranh chấp có yếu tố nước ngoài.

Hai là, tổ chức đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ trọng tài viên

Phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài phát triển có thể làm giảm nhẹ gánh nặng xét xử cho tòa án vốn đã rất bận rộn với với công tác xét xử; mặt khác, góp phần giải quyết tranh chấp nhanh chóng, hiệu quả, phù hợp với nguyện vọng là tiết kiệm tiền bạc, thời gian từ đó giúp các doanh nghiệp nhanh chóng ổn định sản xuất kinh doanh.

Hiện nay, một trong những hạn chế của các tổ chức trọng tài là về vấn đề con người, đặc biệt là ở những tỉnh lẻ. Do đó, để phát triển phương thức trọng tài, Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ đào tạo trọng tài viên thông qua các chương trình đào tạo dài hạn trong nước, nước ngoài kết hợp với các chương trình tập huấn ngắn hạn với sự hướng dẫn của những trọng tài viên, chuyên gia có uy tín trên thế giới. Bên cạnh sự hỗ trợ của Nhà nước, bản thân các trung tâm trọng tài cũng cần có những chính sách cụ thể để bồi dưỡng trọng tài viên của trung tâm mình như: tổ chức các buổi tọa đàm, giao lưu giữa các trung tâm, cử trọng tài viên sang nước ngoài học tập.

Bên cạnh đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ trọng tài viên trong nước, cần khuyến khích và tạo điều kiện cho đội ngũ trong tài viên nước ngoài được tham gia nhiều hơn nữa vào các quá trình tố tụng trọng tài. Điều này xuất phát từ thực tiễn có đến trên 50% số vụ việc giải quyết tranh chấp bằng tố tụng trọng tài có yếu tố nước ngoài, do vậy việc sủ dụng đội ngũ trọng tài viên hoặc luật sư là người nước ngoài sẽ tạo điều kiện cho các vụ việc tranh chấp được giải quyết nhanh chóng, tránh tình trạng kéo dài do hiểu lầm về ngôn ngữ.

Ba là, đẩy mạnh tuyên truyền pháp luật

Tăng cường tuyên truyền, phổ biến Luật Trọng tài thương mại năm 2010 và vai trò, lợi ích của việc giải quyết tranh chấp bằng phương thức trọng tài cho cơ quan, tổ chức, cá nhân, nhất là cộng đồng doanh nghiệp. Cần lựa chọn hình thức tuyên truyền, phổ biến phù hợp với từng đối tượng; duy trì và phát triển các trang mạng để giới doanh nghiệp và người dân dễ dàng tiếp cận, chia sẻ thông tin trong lĩnh vực này.

Các trung tâm trọng tài Việt Nam cũng cần chủ động hơn nữa trong việc quảng bá hình ảnh của mình đối với các doanh nghiệp trong nước cũng như thị trường quốc tế thông qua việc tổ chức các buổi hội thảo, tọa đàm, tuần lễ trọng tài, công bố các số liệu về giải quyết tranh chấp tại trung tâm, minh bạch về chức năng và nhiệm vụ của các phòng, ban, bộ phận chuyên trách của trung tâm. Đưa hình ảnh, cũng như khẳng định uy tín của các Trung tâm Trọng tài và các trọng tài viên đến với nhiều tổ chức và các nhân có như cầu giải quyết tranh chấp.

                   3. Kết luận

Pháp luật về trọng tài điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình giải quyết tranh chấp bằng trọng tài. Để trọng tài thương mại có thể phát huy hết vai trò của nó trong nền kinh tế thị trường, đáp ứng mong đợi của các thương nhân về một cơ chế giải quyết tranh chấp ưu việt, pháp luật về trọng tài của Việt Nam cần có những sửa đổi, bổ sung phù hợp với thực tiễn giải quyết tranh chấp bằng trọng tài sao cho phù hợp với pháp luật trọng tài của các nước trên thế giới. Vì vậy, trong thời gian tới để nâng cao hiệu quả hoạt động của các trung tâm trọng tài thương mại, để các doanh nghiệp sử dụng nhiều hơn phương thức trọng tài thương mại để giải quyết các tranh chấp thương mại thì Nhà nước cần tuyên truyền và nâng cao hơn nữa ý thức của người dân về pháp luật Việt Nam, đặc biệt là pháp luật về trọng tài thương mại.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1]. Chính phủ, Nghị định số 25/2004/NĐ-CP ngày 15/1/2004 quy định chi tiết thi hành một số điều của Pháp lệnh trọng tài thương mại 2003.

[2]. Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Luật Thương mại, NXB Tư pháp, 2015.

[3]. Nguyễn Mạnh Dũng, Nguyễn Thị Thu Trang, Thực trạng sử dụng trọng tài thương mại tại Việt Nam- Một số giải pháp nâng cao sức hấp dẫn của trọng tài, 2015.

[4]. Nguyễn Hữu Quỳnh, Đại từ điển kinh tế thị trường, 1998, NXB Từ điển bách khoa.

[5]. Quốc hội, Luật thương mại số 36/2005/QH11 ngày 14 tháng 06 năm 2005.

[6]. Quốc hội, Luật trọng tài thương mại số 54/2010/QH12 ngày 17/06/2010 có hiệu lực ngày 01/01/2011